هوش ارثی است یا اکتسابی؟
تأثیرات ژنتیکی و عوامل محیطی چه نقشی در تعیین هوش انسان دارند؟ این سوال یکی از بحث برانگیزترین مباحث در طول تاریخ روانشناسی بوده است و تا امروز همچنان یکی از موضوعات داغ بحث و گفتگو است.
علاوه بر اختلاف نظر در مورد ماهیت اساسی هوش، روانشناسان وقت و انرژی زیادی را صرف بحث و گفتگو درباره تأثیرات عوامل مختلف بر هوش فردی کرده اند. بحث بر روی یکی از سوالات اصلی روانشناسی متمرکز است: کدام یک از این ها مهمتر است ؟ طبیعت یا پرورش؟ یا به عبارتی " ژنتیک یا محیط " ؟
آیا ژنتیک نقش بیشتری در تعیین هوش دارد یا محیط زندگی ؟
امروزه عقیده ی روانشناسان بر این است که هم ژنتیک و هم محیط در تعیین میزان بهره ی هوش نقش دارند. اکنون این مسئله مطرح می شود که دقیقاً هر کدام از این عوامل تا چه میزان در هوش نفوذ دارند؟
مطالعات متعدد روی دوقلوها نشان می دهد که واریانس ضریب هوشی با ژنتیک مرتبط است. این تحقیقات نشان می دهند که ژنتیک ممکن است نقش بیشتری نسبت به عوامل محیطی در تعیین ضریب هوشی ایفا نماید.
یک نکته مهم که باید در مورد ژنتیک هوش ذکر شود این است که هوش توسط تنها یک "ژن " کنترل نمی شود، و کاملا برعکس، این توانایی در نتیجه فعل و انفعالات پیچیده بین تعداد زیادی از ژن ها است. در مرحله بعدی، توجه به این نکته مهم است که " ژنتیک و محیط برای تعیین دقیق و نحوه بیان ژن های ارثی " برهم کنش می کنند.
به عنوان مثال، اگر شخصی پدر و مادر بلندی داشته باشد، به احتمال زیاد فرزند آنان نیز قد بلندی خواهد داشت. با این حال، قد دقیق شخص می تواند تحت تأثیر عوامل محیطی مانند تغذیه و بیماری قرار گیرد و بلند تر و یا کوتاه تر از والدینش گردد.
یا ممکن است کودکی با ژن های نابغه ای متولد شود، اما اگر آن کودک در یک محیط محروم و در شرایط نامناسبی رشد کند و از دسترسی به فرصت های آموزشی بی بهره باشد، ممکن است در بروز توانایی‌های هوشی خود نمره قابل قبولی کسب نکند.
بنابراين صفات با توارث‌پذیری بالا نیز در طول رشد تحت تأثیر عوامل محیطی قرار می‌گیرند و این موضوع در مورد هوش به قدری پیچیده است که به سادگی نمی‌توان نقش وراثت و محیط را از یکدیگر تفکیک کرد، زیرا هوش یک صفت چندژنی است که از تعامل شمار زیادی ژن تأثیر می‌پذیرد.
شواهدی از تأثیر ژنتیک بر هوش
مطالعات روی دوقلوها نشان می دهد که ضریب هوشی دوقلوهای همسان بیشتر از دوقلوهای غیرهمسان است.
خواهر و برادرهایی که در یک خانه حضور دارند نسبت به فرزند خوانده‌ای همراه آنها در یک محیط، یک خانه و با شرایط یکسان با هم پرورش یافته اند دارای ضریب هوشی شبیه تری هستند.
علاوه بر ویژگی‌های ارثی، سایر عوامل بیولوژیکی مانند سن مادر، قرار گرفتن در معرض مواد مضر و سو تغذیه قبل از تولد نیز ممکن است بر هوش جنین تأثیر بگذارد.
مطالعات نشان داده است كه افراد با هوش كمتر احتمالاً بیشتر به سمت بزه دیدگی جنایی سوق پیدا می کنند كه این موضوع می تواند عواقب جدی از جمله آسیب جسمی، از دست دادن مال و آسیب روحی و روانی را به همراه داشته باشد.
شواهد تأثیرات محیطی بر هوش
- ضریب هوشی دوقلو های یکسانی که از هم جدا می شوند و در محیط های جداگانه رشد می کنند، کمتر از دوقلو های همسانی است که در کنار هم و در یک محیط مشابه بزرگ می شوند.
- حضور در مدرسه بر افزایش میزان ضریب هوشی تأثیر دارد.
- کودکانی که تا ۱۲ ماهگی یا بیشتر شیر می خورند، ضریب هوشی بالاتری (حدود ۳.۷ امتیاز) در سن ۳۰ سالگی دارند.
این الگو در پژوهش‌های متعددی ثابت شده است: بهره‌ی هوشی دوقلوهای همسانی که در خانواده‌های جداگانه تربیت شده‌اند در مقایسه با دوقلوهای غیرهمسان تربیت شده در یک خانواده به همدیگر شبیه‌تر است.
شباهت بهره‌ی هوشی دوقلوهای همسان تربیت شده در خانواده‌های جداگانه در مقایسه با خواهر و برادرهایی که به فرزندخواندگی قبول شده‌اند نیز بسیار بیشتر است.
بنابراین برخی از تأثیرات محیطی که می تواند در هوش تنوع ایجاد کند چیست؟
به عنوان مثال، مطالعات نشان داده است كه فرزندان اول خانواده ها دارای ضریب هوشی بالاتری نسبت به خواهر و برادرهای بعدی خود هستند. شاید بپرسید چرا؟
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که دلیل این امر توجه بیشتر والدین به فرزندان اول است. تحقیقات همچنین حاکی از آن است که والدین انتظار دارند فرزندان بزرگتر در انجام انواع وظایف عملکرد بهتری داشته باشند، در حالی که خواهر و برادرهای بعدی آنها با انتظارات متمرکز بر وظایف کمتری روبرو خواهند بود.
البته نتایج این قبیل مطالعات به دلیل عدم کنترل فاکتور‌هایی مانند سن یا اندازه‌ی خانواده مورد نقد فراوان بوده است.
عوامل محیطی موثر بر وراثت
عوامل محیطی متنوعی روی میزان هوش تأثیرگذار هستند که این عوامل به‌طور کلی در دو دسته جای می‌گیرند:
- عوامل جسمي موثر بر سلامت بدن مانند تغذيه و استرس
- عوامل اجتماعی‌ـ‌فرهنگی تاثيرگذار روي روان: خانواده یکی از بارزترین عوامل اجتماعی‌ـ‌فرهنگی تأثیرگذار بر رشد کودکان محسوب می‌شود.
مطالعات نشان داده است که نوع تغذیه‌ی افراد در طول زندگی تأثیر بسزایی بر میزان هوش دارد: سوءتغذیه در مراحل اولیه‌ی رشد، به ویژه دوران قبل از تولد به رشد شناختی آسیب می‌زند.
علاوه بر تغذیه از نقش تأثیرگذار استرس نیز نباید غافل شد. مطالعات نشان داده است کودکانی که در معرض خشونت قرار می‌گیرند، نمرات تحصیلی و بهره‌ی هوشی ضعیف‌تری دارند و فرقی هم نمی‌کند که از چه نژادی باشند.