فنیل کتونوری چیست؟

فنیل کتونوری که PKU نیز نامیده می شود، یک بیماری ژنتیکی نادر است. این بیماری باعث می شود اسید آمینه ای به نام فنیل آلانین (به طور خلاصه Phe) در بدن در اثر نبود یک آنزیم خاص، تجمع یابد. این بیماری از والدین سالم (ناقل ژن بیماری زا) و یا بیمار به فرزندان آن ها به ارث می رسد. در اکثر موارد، این بیماری در ازدواج های فامیلی و قومیتی دیده می شود. افرادی که نسبت فامیلی دارند، به علت داشتن جد مشترک، با توجه به نسبتشان، دارای ژن های مشترک زیادی هستند. فنیل کتونوری جزء بیماری های متابولیکی بدن به حساب می آید. آمینو اسیدها اجزای سازنده پروتئین ها هستند. فنیل آلانین در تمام پروتئین ها (گوشت، تخم مرغ، ماهی و شیر) و برخی شیرین کننده های مصنوعی (آسپارتام) وجود دارد.

غربالگری فنیل کتونوری در نوزادان

در ايران غربالگري اين بيماری همراه با كم كاري تيروييد و فاويسم در روز سوم تولد نوزاد با نمونه گيری خون از كف پای نوزاد انجام می شود.

علائم فنیل کتونوریا

نوزادان تازه متولد شده مبتلا به PKU در ابتدا هیچ علائمی ندارند. با این حال، در صورت عدم تشخیص و درمان، نوزادان معمولاً طی چند ماه علائم PKU را بروز می دهند. علائم PKU ممکن است از خفیف تا شدید باشد. شدیدترین شکل این اختلال با نام PKU کلاسیک شناخته می شود. نوزادی با PKU کلاسیک ممکن است در چند ماه اول زندگی خود طبیعی به نظر برسد. فنیل کتونوریا کلاسیک زمانی اتفاق می افتد که میزان آنزیمی که به پردازش Phe کمک می کند، در خون کم یا فاقد آن باشد. اگر کودک مبتلا در این مدت درمان نشود علائم زیر را بروز می دهد:

• تشنج
• لرزیدن
• توقف رشد
• بیش فعالی
• بثورات پوستی (اگزما) 
• استشمام بوی بد از تنفس، پوست یا ادرار کودک (که ناشی از فنیل آلانین بیش از حد در بدن است)
• پوست روشن و چشم های آبی. زیرا فنیل آلانین نمی تواند به ملانین تبدیل شود (ملانین= رنگدانه مسئول مو و رنگ پوست)
• سر غیرطبیعی و کوچک (میکروسفالی)
• آسیب برگشت ناپذیر مغزی و ناتوانی های ذهنی در چند ماه اول زندگی
• مشکلات رفتاری، عاطفی و اجتماعی
• اختلالات روانی
• کاهش ضریب هوشی
• نارسایی قلبی
• از دست دادن حافظه

در فرم های خفیف PKU (واریانته PKU یا هایپرفنیل آلانینمیای غیر PKU)، سطح Phe (اسید آمینه فنیل آلانین) در خون کمتر است و احتمال آسیب جدی به مغز کمتر می باشد. برخی از افراد که PKU بسیار خفیف دارند ممکن است علائم خاصی را بروز ندهند یا نیاز به درمان نداشته باشد. آن ها برای جلوگیری از معلولیت های ذهنی باید رژیم خاصی را دنبال کنند.

چگونه فنیل کتونوری به وجود می آید؟

PKU ناشی از نقص ژنی به اسم PAH است که در ساخت آنزیم مورد نیاز جهت تجزیه فنیل آلانین کمک می کند. بدون این آنزیم خاص برای تجزیه فنیل آلانین، هنگامی که فرد مبتلا به PKU غذاهایی را که حاوی پروتئین یا آسپارتام (شیرین کننده مصنوعی) هستند را می خورد، تجمعات خطرناکی از مواد شیمیایی در بدن او ایجاد می گردد. یعنی به عبارتی دیگر فنیل آلانین در خون جمع شده و به مغز در حال رشد کودک آسیب می رساند. این تجمعات در نهایت می تواند منجر به ایجاد مشکلات جدی سلامتی شود. تا آخر عمر، افراد مبتلا به PKU  (نوزادان، کودکان و بزرگسالان) باید رژیم غذایی خاصی را تحت نظر پزشک دنبال کنند. این مواد غذایی باید فاقد فنیل آلانین باشند. فنیل آلانین بیشتر در غذاهای حاوی پروتئین یافت می شود. نوزادان تازه به دنیا آمده در ایالات متحده و ایران بلافاصله پس از تولد برای بررسی PKU غربال می شوند. تشخیص سریع PKU می تواند به جلوگیری از بروز مشکلات جدی در سلامت نوزاد کمک کند.

فراوانی این بیماری چقدر است؟

نوزادان متولد شده در ایران از روز سوم تا پنجم پس از تولد برای PKU غربال می شوند. فراوانی این بیماری در ایران ۱ نفر از هر ۳۶۲۷ تولد زنده می باشد. به این ترتیب علائم و نشانه های شدید نادر است، زیرا غربالگری زودهنگام اجازه می دهد درمان پس از تولد به سرعت آغاز شود. تشخیص و درمان به موقع می تواند به تخفیف علائم PKU کمک کرده و از آسیب مغزی جلوگیری کند. والدین عزیز باید بدانند که اگر بیمارستان یا زایشگاه این تست را برای فرزندشان انجام نداد، خودشان برای این غربالگری اقدام نمایند. مخصوصا افرادی که سابقه این بیماری را در خانواده هایشان داشته اند.

علت ایجاد فنیل کتونوری یا PKU چیست؟

همان طور که گفته شد PKU یک بیماری ارثی و ژنتیکی است که به دلیل نقص در ژن PAH ایجاد می شود. هر دو والدین باید نسخه معیوب ژن PAH را به فرزند خود منتقل کنند تا او این اختلال را به ارث ببرد. اگر فقط یکی از والدین، ژن جهش یافته را به کودک حین لقاح منتقل کند، کودک هیچ علامتی نخواهد داشت، اما ناقل ژن خواهد بود. این بیماری علت اکتسابی و محیطی ندارد.

وراثت

برای به ارث بردن PKU، مادر و پدر باید ژن معیوب را داشته باشند تا بتوانند آن را منتقل كنند. به این الگوی وراثت، اتوزومی مغلوب گفته می شود. ممکن است والدین ناقل باشند (یعنی یک ژن از دو ژن PAH آن ها معیوب باشد اما بیماری را نشان نمی دهند). اگر فقط یکی از والدین ژن معیوب داشته باشد، خطر انتقال PKU به کودک وجود ندارد، اما احتمال دارد که کودک نیز مانند آن والدش ناقل شود. در اکثر مواقع، PKU توسط دو والد که ناقل این اختلال هستند، به کودکان منتقل می شود. 

بارداری و PKU

زنانی که PKU دارند و باردار می شوند در معرض شکل دیگری از بیماری بنام PKU مادر قرار دارند. اگر این خانم ها از رژیم PKU ویژه قبل و حین بارداری پیروی نکنند، سطح فنیل آلانین خونشان می تواند بالا برود و به جنین در حال رشد آسیب برساند یا باعث سقط آن شود. حتی مادرانی که علائم خفیفی از PKU دارند نیز ممکن است با رعایت نکردن رژیم PKU فرزندان متولد شده خود را در معرض خطر قرار دهند. به هر حال اگر در آینده قرار است مادر شوید و در حال حاضر مبتلا به این اختلال هستید، مهم است که سطح Phe خود را در یک محدوده امن نگه دارید (حدود ۲٪ تا ۶٪). مقادیر بالای آن می تواند باعث شود جنین شما دچار موارد زیر شود:

• وزن کم هنگام تولد
• رشد کند
• ناهنجاری های صورت
• سر غیر طبیعی کوچک
• مشکلات رفتاری
• ناراحتی قلبی

لازم به ذکر است که نوزادانی که از مادران با سطح فنیل آلانین بالا متولد می شوند، اغلب PKU را به ارث نمی برند.

تشخیص فنیل کتونوریا

انجام یک آزمایش خون در نوزادان تقریباً تمام موارد فنیل کتونوریا را مشخص می کند. یک پزشک با استفاده از یک سوزن یا لانست چند قطره خون از پاشنه پای نوزاد می گیرد تا آزمایش PKU را انجام دهد. 

درمان فنیل کتونوری

افراد مبتلا به PKU می توانند با رعایت رژیم غذایی خاص و مصرف داروهای ویژه، علائم خود را تسکین داده و از بروز عوارض جلوگیری کنند. روش اصلی برای درمان PKU شامل موارد زیر می باشد:

۱. رژیم غذایی افراد مبتلا به فنیل کتونوری

یک رژیم غذایی مادام العمر با مصرف بسیار محدود پروتئین. زیرا غذاهای دارای پروتئین حاوی فنیل آلانین هستند. هنگامی که کودک به اندازه کافی بزرگ می شود و از غذاهای جامد استفاده می کند، نباید اجازه داد که غذاهای حاوی پروتئین بالا را بخورد. این غذاها عبارتند از: تخم مرغ، پنیر، آجیل، شیر، لوبیا، سویا، ماکارونی، مرغ، گوشت گاو، ماهی، شیرین کننده های مصنوعی، برخی از سبزیجات مانند کنگر فرنگی، مارچوبه، آووکادو، کلم بروکلی، ذرت، کلم پیچ و سیب زمینی.

۲. غذای کمکی و شیر خشک مخصوص برای نوزادان فنیل کتونوری

برای اطمینان از اینکه کودک به اندازه کافی پروتئین های دیگر را دریافت می کند، باید از شیر خشک یا مکمل های مخصوص PKU استفاده کنند. این خوراکی حاوی تمام آمینو اسیدهای مورد نیاز بدن به جز فنیل آلانین می باشد. همچنین برخی از غذاهای کم پروتئین و سازگار با PKU وجود دارد که می توان آن ها را در فروشگاه های خاص و داروخانه ها پیدا کرد.

۳. دارو درمانی فنیل کتونوری

دو دارو برای درمان PKU تأیید شده است. سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) اخیراً ساپروپترین (کووان) را برای درمان PKU تصویب کرده است. دارویی دیگری نیز برای این بیماری مورد استفاده قرار می گیرد که نام آن Pegvaliase (Palynziq) می باشد.

• ساپروپترین: به کاهش سطح فنیل آلانین کمک می کند. این دارو باید همراه با برنامه غذایی ویژه PKU استفاده شود. با این حال، در تمام مبتلایان PKU جواب نمی دهد. این دارو در کودکان با موارد خفیف PKU بسیار موثر است.
• Palynziq: به عنوان داروی تزریقی داده می شود. این دارو در مواردی می تواند به کاهش سطح Phe خون کمک کند. البته قیمت آن گران است و می تواند عوارض جانبی جدی داشته باشد. این دارو معمولاً فقط درصورتی که با رژیم سطح فنیل آلانین کنترل نشود، تجویز می گردد.

برخی از داروها ممکن است حاوی آسپارتام باشند. همچنین برخی ویتامین ها یا مکمل ها ممکن است حاوی اسیدهای آمینه یا پودر شیر بدون چربی باشند. در مورد محتوای محصولات و داروهای بدون نسخه یا داروهای تجویز شده، با یک داروساز مشورت کنید.

نکته مهم

توجه به این نکته بسیار ضروری و مهم است که برنامه های غذایی ارائه شده PKU از فردی به فرد دیگر متفاوت است. افراد مبتلا به PKU برای حفظ تعادل مناسب مواد مغذی در حالی که مصرف فنیل آلانین را محدود می کنند، باید مرتبا تحت نظر یک پزشک یا متخصص تغذیه باشند.